Ağaççık ve Çalılarda Budama

Çalılar, peyzaj düzenlemelerinde, parklarda, bahçelerde çokça kullanılan süs bitkisi gruplarıdır. Diğer peyzaj bitkilerinde olduğu gibi çalılarında görsel güzelliklerini sergileyebilmeleri için dikildikten sonra uygulanması gereken bakım faaliyetleri vardır. Bu bakım faaliyetleri sulama, gübreleme, budama, hastalık ve zararlılarla mücadele olarak farklı uygulamaları içerir. Süs bitkilerine üretim aşamasından başlayarak, kullanılacakları alanlara dikilmelerine kadar yoğun bir emek, masraf ve zaman harcanmaktadır. Bütün bu uğraşların karşılığında, bulunduğu alanlara güzellik katan estetik değeri yüksek, bol çiçekli, bol yapraklı güzel formlu çalılar görmek istenmektedir. Ancak budama işleri uygun zamanda ve uygun miktarda yapılmazsa, çalılar amacına hizmet edememekte ve görsel güzellik oluşturamamaktadır. Bu yazımızda yaygın olarak kullanılan bazı ağaççık ve çalı türlerinin budanma istekleri ve zamanları ile ilgili bilgiler verilecektir.

 

1. AĞAÇÇIK VE ÇALILARDA BUDAMANIN GEREKÇESİ

 

Her bitkinin genetiğinde kodlanmış bir formu vardır. Bitkiler normal şartlar altında yaşamını sürdürdüğünde, mesela doğada kendi başına bırakıldığında Şekil1’deki gibi yaklaşık olarak doğal formunu alırlar. Yapay uygulamalar, bitkinin doğal güzelliğinden daha fazla güzellik katamaz. Mesela şekil1’de doğada kendiliğinden yetişen bir çalıya kim çirkin diyebilir? Bu bağlamda bitkinin doğal formunun mümkün olduğunca bozulmaması gerekir. Gerekmedikçe herhangi bir dal ya da sürgün kesilmemelidir. Eğer bir dal ya da sürgün kesilecekse bunun mantıklı ve rasyonel bir gerekçesi olmalıdır. ‘Ben bu dalı neden kesiyorum?’ sorusunun bir cevabı olması gerekir. Bu soruya cevap verilemiyorsa o dal kesilmemelidir. Yani sadece alışılagelmiş bir davranış olarak herhangi bir bitki kısmı kesilmemelidir. Kaldı ki bitkiler yapraklarından fotosentez yaparak beslenir ve güçlenir. Bu sebeple yaprak sayısı ya da dal sayısı anlamsızca azaltılmamalıdır.

 

Çalıların dikiliş amacını bilmek gerekir. Çünkü farklı çalılar farklı amaçlar için üretilmişlerdir. Örneğin taflan (Euonymus Japonicus) ya da alev çalısı (Photinia fraseri) gibi çalılar yaprakları için dikilir ve farklı renklere yaprakları ile bulunduğu ortama renk katar. Yine başka bir örnek vermek gerekirse ortaca (Hydrangea macrophylla) ya da abelia gibi çalılar da renkli çiçeklerinin estetik güzelliği esas alınarak dikilir. Dağ muşmulası (cotoneaster) ne yaprak ne de çiçekleri için dikilir, onlar küçük kırmızı meyvelerinin güzelliği için dikilir. Bazı çalılar hem çiçek hem yaprakları için kullanılabilir. Bu örneklerden görüldüğü gibi çalının üretim amacına uygun budama tedbirleri uygulanmalıdır. Mesela yaprakları için kullanılan çalılarda bol yaprak üretimi ön planda olması gerekirken çiçekleri için kullanılan çalılarda yaprak üretiminden daha ziyade bol çiçek oluşturulması birinci önceliktir.

 

2. AĞAÇÇIK VE ÇALILARDA BUDAMANIN SİSTEMATİĞİ

İlk başta belirtilmesi gereken durum şudur ki; çoğu çalı türü belirli bir forma ve simetriye sahiptir. Bu nedenle sonradan küçültülmesi gereken yerlere dikilmemelidir. Uygun yerlere dikilen çalılarda budama ihtiyacı ortadan kalkabilir. Her çalının yaklaşık olarak alacağı genişlik bellidir. Ulaşacağı form genişliğine göre dikim yeri ayarlanmalıdır. Bu kurala uyulmadığında, çalı büyüyünce aşırı ve yanlış kesimler yapılmak zorunda kalınır. Aşağıdaki resimde buna ait bir örnek gösterilmiştir.

 

 Çalılarda budama işleri aşağıdaki gibi tanımlanabilir.

 

 

2.1 Temizlik budaması: Sadece varsa ölü, hasta ya da kuru dallar kesilerek çalının sağlıklı ve bakımlı görünümü korunur. Genel bir temizlik işlemidir. İhtiyaç halinde uygulanır.

 

 

2.2 Seyreltme budaması: Çalılarda sıkışan, karışan, dalların kesilerek çalı içinin hava ve güneş almasının sağlanmasıdır. Güneş gören iç kısımlardan da sürgünler gelişerek çalı içi dolu kompakt güzel bir görünüm alır. İhtiyaç halinde 2 yılda bir uygulanabilir. Tüm çalılar için geçerlidir.

 

 

 

2.3 Gençleştirme budaması: 3-5 yılda bir yaşlı çalılara uygulanır. Gövde sayısının yarısı dipten kesilir. Çalı içine hava ve güneş girer böylece yeni sürgünler oluşur. Sonraki yıl geriye kalan yaşlı dallar alınarak tamamen yeni ve genç sürgünlerden oluşan bir çalı elde edilir. Tüm çeşitlere uygulanabilir.

 

 

2.4 Yenileme budaması: Çok yaşlı çalılarda uygulanır. Çalının tabanından itibaren 15-25 cm’den tüm dalların kesilmesi işlemidir. Çalının ömrü boyunca 1 ya da 2 kez uygulanabilir. Aşağıdaki listede belirtilen çeşitlere uygulanabilir.                                                                                              

 

Bilimsel adı	Türkçe adı
altınçanak	forythia
hatmi	hibicus
büyük çiçekli ortaca	hydrangea arborescens’grandiflora
kırmızı ortaca	hydrangea
Ai kurtbağrı	ligustrum vulgare
hanımeli	lonicera
keçi sakalı	spiraea
leylak	syringa

 

3. YAPRAĞINI DÖKEN TÜRLERDE BUDAMA

Yaprağını döken türlerde budama 2 amaca göre yapılır. Birincisi bakım budamaları ikincisi ise çiçek verimini artırmaya yönelik budamalardır.

 

3.1 Bakım Budamaları

Genel olarak varsa kuru dalların çıkarılması, birbirini sıkıştıran güneşini ve gelişmesini engelleyen dallardan birinin çıkarılması, eğer anormal gelişim gösteren ve formu bozan sürgünler varsa onlar biraz kısaltılmasından ibarettir, bu sayede güneş ışınlarının çalının iç kesimlerine girmesi sağlanır. Onun durumların haricinde çalıya dokunulmamalıdır. Yıl içerisinde çalı diplerine dökülen yaprak temizliği ve bahar aylarında toprak çapalama işleri yapılmalıdır.

 

 

 

Uzaması istenilen sürgün varsa bu yaprak tomurcuğunun hemen üzerinden kesilir. Eğer uzaması istenmeyen bir sürgün varsa o yaprak tomurcuğunun daha ilerisinden kesilir.

Sık budamalar bitkiyi bozmaktadır. Dallanma morfolojisi ve yaprak sıklığı bakımından istenilen görünümden uzaklaştırır. Sonuçta formnundan uzak ve çarpık görünümlü şekilsiz çalılar ortaya çıkmaktadır.

 

 

3.1.2 Çiçek verimini artırma Budamaları

 

Yavaş büyüyen ve eski sürgün ve dalla üzerinde çiçek açan türler

Aşağıdaki listesi verilen bu çalı türlerinde budamaya gerek yoktur. Sadece varsa kurumuş dallar, çiçekler ya da anormal gelişmiş sürgünler kısaltılarak basit bir temizlik yapılır. Bazı örnekleri aşağıdaki listede verilmiştir.

 

 

İlkbaharda çiçeklenen türler

Aşağıda listesi verilen bu çalı türleri marttan haziran ayına kadar gecen dönemde bir önceki yılın sürgünleri üzerinde bulunan generatif tomurcuklardan çiçeklenirler. Sonbahar ya da kış sonunda budanmamalıdır. Eğer budanırlarsa o seneki çiçek sürgünleri kesilmiş olacağı için o yılki çiçeklenme gerçekleşmez. Bu çalılarda çiçeklenme sonrasında kuruyan çiçeklerin alınması yeterlidir.

 

 

Bu kategoriye giren türlerde de budamaya ihtiyaç yoktur. Sadece tohuma dönen çiçek kapsüllerinin kesilebilir. Bunun amacı, çiçeklenme sonrası gereksiz tohum doldurmaya ve meyve oluşumuna izin vermemektir ve çiçek sürgünlerinin gelişimini güçlendirmektir. Böylece ertesi ilkbaharda bol çiçek verimi elde etmektir. Solmuş çiçek sürgünlerinin kesilmesi vejetasyon dönemi içinde uygulandığı için hafif dozlarda olmalıdır. Yani yukarıda da belirtildiği gibi sadece dökülen çiçeklere ait kapsüllerin meyve doldurma aşamasına geçmemesi için alınmalıdır. Çünkü bitki için tohum doldurma, tüm yıl üretilen karbonhidratın neredeyse dörtte birinin harcandığı bir aşamadır. Peyzajda tohum doldurma değil sonraki yıl bol çiçek elde edilmesi amaçlandığı için bitkiyi boşuna yormamak ve bol çiçek sürgünü elde etmek için çiçeklenme sonrası sadece kuruyan çiçekler kesilmelidir.

 

Latince adı	Türkçe adı	Latince adı	Türkçe adı
amygdalus	badem	prunus cerasifera	süs eriği
berberis	kadıntuzluğu	prunus glandulosa	süs kirazı
buddleja alternifolia	kelebek çalısı	prunus persica	şeftali
cercis	erguvan	prunus tribola	süs bademi
chaenomeles	bahardalı	pyracantha	ateşdiken
chionanthus	saçak çalısı	rhododendron	ormangülü
cornus	kızılcık	ribes	frenk üzümü
coronilla	akrep burçağı	rosa	güller
cotinuscoggygria	bulutçalı	spartium	katırtırnağı
crataegus	alıç	spirea henry	keçi sakalı
cytisus andreanus	bodur katırtırnağı	spirea prunifolia	keçi sakalı
cytisus praecox	sarı katırtırnağı	spirea vanhouttei	keçi sakalı
deutzia	havlu püskülü	syringea	leylak
euonymus	taflan	tamarix tedrandra	ılgın
forsythia	altınçanak	viburnum opulus roseum	kartopu
genista	boyacı katırtırnağı	weigelia	gelintacı
kerria	kanaryagülü	lonicera	hanımeli
kolkwitzia	güzellik çalısı	magnolia	manolya
laburnum	salkım	malus	süs elma

 

Yazın çiçeklenen türler

Bu çalılarda çiçek tomurcukları o yıl gelişecek olan sürgünler üzerinde oluşmakta ve çiçeklenme yaz döneminde gerçekleşmektedir. Çiçeklenmeden sonra tohum salkımları kesilmeli bunun haricinde herhangi bir budamaya ihtiyaç yoktur. Ancak bazı yıllar birbirini sıkıştıran sürgün ve dallar olursa ihtiyaç halinde hafif bir dal seyreltme yapılabilir. Bu işlem kış sonunda, vejetasyon dönemi başlamadan önce yapılmalıdır.

 

Bilimsel adı	Türkçe adı	Bilimsel adı	Türkçe adı
amorpha	çivit ağacı	hydrangea paniculata	pamuk helva çalısı
aristolochia	loğusa otu	hydrangea quercifolia	kırmızı yapraklı ortaca
budleja viriabilis	kelebek çalısı	hypericum	sarı kantaron
callicarpa	hoşmeyve	indigofera	çivit ağacı
caryopteris	mavi sakal	lagerstroemia indica	oya ağacı
Fuchsia	fuşya	magnolia virginia	manolya
genista tinctoria	boyacı katırtırnağı	punica	bodur nar
hibiscus syriacus	hatmi	rosa	güller
tamarix juniperiana	ılgın	rubus	böğürtlen
Tamarix odessana	ılgın	spirea aestivalis	keçisakalı
tamarix petandra	ılgın	symphoricarpos	inci çalısı

 

 

3.2. HER DEM YEŞİL TÜRLERDE BUDAMA

Her dem yeşil geniş ve iğne yapraklı çalı türlerinin bakım ve form budamaları olarak ikiye ayrılır.

 

3.2.1 Her dem yeşil geniş ve iğne yapraklı türlerde bakım budamaları

Her dem yeşil geniş ve iğne yapraklı türlerde genellikle budama gerekmez. Eğer ısrarla budama yapılırsa çalının doğal ve yumuşak form bozulur. Her yıl yapılan kuvvetli ve sık budamalar yanlıştır.  Ancak zaman zaman bitkinin bakımlı görünümünden uzaklaşmaması amacıyla bazı dallarda seyreltme budaması yapılabilir. Seyreltmeler sıkışan birbirine karışan ve deforme gelişim gösteren dallanmayı önler. Ayrıca genel budama kuralı olarak varsa kuru ya da hasta dallar alınmalıdır. Bu işlemin erken ilkbaharda yapılması daha uygundur.

 

3.2.2.  Her dem yeşil geniş ve iğne yapraklı türlerde form budamaları

Her ne kadar bitkilerin doğal formları yeterince güzel olsa da birçok zaman şekillendirilmiş çalılar çevre düzenlemelerinde bazen karşılaşılan bir görüntüdür. Şekil budamları talebini de göz önüne alarak bu konuda yapılması gerekenlere bu yazıda yer vermek gerekir.

 

Şekillendirme ya da form budamaları iki başlık altında incelenmelidir. 1. dikildiği yerde şekil verilecek olan çalılar ve 2.şekillendirilmiş olarak dikilen çalılar dikildiği yerde şekil verilecek olan çalılar. Yeni dikilen ve gelişme sürecinde şekillendirilmesi amaçlanan fidanlara uygulanacak ilk budamalarda, boy ve taç genişliği sınırlanmadan, sadece istenen formdan uzaklaşan dal ve sürgünler kesilmelidir. Dipten itibaren dolgun bir forma göre gelişmesi istenen fidanlarda ise büyümenin alttan gelişecek dal ve sürgünlere yönlendirilmesi amacıyla dikey gelişimli dallar kısaltılmalıdır.

 

Bu tarz işlemlerin büyümeyi tahrik eden kış sonu budamaları şeklinde uygulanmalıdır. Bu zamanlama dikilen fidanların istenilen forma hızlı ulaşması bakımından önemlidir. Fidanın gelişim sürecinde formu bozan sürgünlerin kısaltılmasına düzenli olarak devam edilmelidir.

 

- şekillendirilmiş olarak dikilen çalılar; Formun devamı ve kontrol budamaları biri mayıs, diğreride temmuz ortasında olmak üzere hafif dozlarla bitki büyümesini yavaşlatan yaz budamaları şeklinde yılda iki kez hafif dozlarda uygulanmalıdır.

 

Her yıl tekrarlanan kontrol budamaları her defasinda aynı yüzeylere uygulandığında, sürgünlerde yara dokuları ve odunlaşma oluşumları ortaya cıkabilir. Bu sakınca, sürgünler üzerindeki budama yüzeyinin yıllara göre içe ve dışa doğru kaydırılarak uygulanması ile giderilebilir. Yani heryıl aynı hizadan değil farklı yüksekliklerden biçilmelidir. Geçen sene ki biçim yüzeyinden birkaç santim daha derin ya da daha yüzeyden.

 

4. YAYGIN HATALAR

Çalı budamaları gerekçeleri belirlenmeli ve kesilen her bir sürgün anlamlandırılarak bir amaca hizmet etmelidir. Kontrölsüzce yapılan budamalar sonucu peyzaj alanlarına güzellik katmak şöyle dursun bitkiler estetik görüntüden uzaklaşır hatta tanınmayacak hale gelebilir.

 

Çalı budamalarında ülkemizde de sık sık karşılaştığımız görüntü olan tepe traşlaması şeklinde olan budama oldukca yanlıştır. Çalının formunu bozar,ömrünü kısaltır. Bu şekilde sadece traşlama şeklinde biçim yapıldığında sadece traşlanan yerlerden yeni sürgün gelir. Böylece çalıda geri kalan odunsu kısımlar kalınlaşır yaprak azalır sonuçta doğal yapısını kaybeder ve ölüme yaklaşır.

 

 

Saç kesimi şeklinde yapılan budamalar yanlıştır. Bu tür kesimler zamanla çalıyı özgün formundan uzaklaştırır ve zayıflatır. Tekrarlanan tıraşmala budamaları neticesinde dallar kalınlaşır çiçek sürgünlerinin sayısı azalarak bitkinin estetik görüntüsü yok edildiği gibi olarak ömrü de kısalır. Traşlama değil dal seyreltmesi yapılmalıdır. Yani çalının iç kısmındaki dallardan yapılacak seyrelmeler sonucu iç kısımdan yeni sürgünler gelerek bitkinin özgün formunu almasını ve her tarafından yapraklanmasını sağlayacaktır.

 

Üstten traşlama kesimi sonucu sadece üst sürgünler artar ve çalının üstü genişler sonuçta, çalının alt kısmı güneş alamaz ve zayıflar, çıplaklaşır 

 

 

 

 

5. KAYNAKLAR

Pruning Ornamental Trees, Shrubs, and Vines, David Hillock, Mike Schnelle. Oklahoma Cooperative Extension Service  HLA-6409

 

Dana, M. N., & Carpenter, P. (2001).Pruning Ornamental Trees and Shrubs. Department of Horticulture, Purdue University, Cooperative Extension Service.

 

Dirik, H. (2006). Süs bitkilerinde budama ilkeleri ve uygulama teknikleri.Kent ağaçları ve süs bitkilerinde bakım ve budama esasları. İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı Park ve Bahçeler Müdürlüğü, İstanbul, 79-113.

 

Fuchigami, L. H., & McNeilan, R. A. (1970). Pruning ornamental trees and shrubs.

---